Бөлім : Қол өнер

Жүннен жасалатын бұымдар.

 

Арқандар Жіптер Киіз үй жабдықтары
  • Ат арқан.
  • Белдеу арқан.
  • Жел арқан.
  • Желі арқан.
  • Қом арқан
  • Қосарқан.
  • Матау арқан.
  • Сүйретпе арқан.
  • Тарту арқан.
  • Бас жіп.
  • Бауыр жіп.
  • Бұғалық жіп.
  • Жан жіп.
  • Керме жіп.
  • Күрде жіп.
  • Ноқта жіп.
  • Өре жіп.
  • Тең жіп.
  • Тұсау жіп.
  • Тізе жіп.
  • Үзеңгі жіп.
  • Ақ басқұр.
  • Ала басқұр.
  • Бас бау.
  • Босаға.
  • Дөдеге.
  • Кереге бау.
  • Таңғыш.
  • Түндік бау.
  • Уық бау.
  • Үзік бау.
Киім-кешектер Мал әбдездері Төсеніштер
  • Жабағы күпі.
  • Жадағай шапан.
  • Жүн қолғап.
  • Жүн шолық.
  • Мойынша.
  • Түйе жүн далбағай.
  • Түйе жүн кеудеше.
  • Шекпен.
  • Шидем шекпен.
  • Айыл.
  • Асмалдық.
  • Бұйда.
  • Жел бұйда.
  • Жүген. Арқандар
  • Құр айыл.
  • Ноқта.
  • Түйе ноқта.
  • Шылбыр.
  • Алаша.
  • Бөстек.
  • Кілем.
Шаруашылық бұйымдар
  • Дорба.
  • Қанар.
  • Қап.

 

 

Толық оқу…

Ағаш өңдеуде қолданылатын құрал- жабдықтар.

 

№

Атауы

Түсінік

1.

Ара

Ағаш кесу үшін қолданылатын құрал.

2.

Аталғы

Екі қолмен ұстап, ағаштың қабығын аршитын қисық пышақ.

3.

Байтесе

Шаңырақ ағашын беттеп шауып, белгілі қалыпқа келтіретін құрал.

4.

Балта

Өткір жүзді, ағаш шабатын сабы бар құрал.

5.

Жоңғы

Ағаш жонатын құрал.

6.

Қобы

Ағаштың бетін оюлап, өрнек салуға арналған аспап.

7.

Қолағаш.

Қазық, қада қағуға арналған құрал, тоқпақ.

8.

Қуысқұлақ

Ағшты үңгіп шабу үшін,екі шетін ішіне қарай иілдіре жасайтын шот.

9.

Мор

Үйшілердің ағашты қыздырып, ию үшін қойдың қиын тұтатып, бықсытып жаққан оты бар шұңқыр жер.

10.

Пышқы

Араның ағаш кесетін кішірек түрі.

11.

Сарнақ

Киіз үй сүйегіне (уық, кереге) сыздық салатын, әр жерінде тісі бар құрал.

12.

Сүргі

Ағашты өңдеу, тегістеу үшін қолданылатын құрал.

13.

Сықауырын

Тезге салған ағашты қатты қысып, басып тұрып, түзейтін не бүгетін ағаш құрал.

14.

Тез

Киіз үй сүйегін: уық, кереге т.б. жасалатын ағаштарды морланғаннан кейін, түзейтін не бүгетін ағаш құрал.

15.

Ұңғуыр

Ағашты ұңғып, белгілі қалыпқа келтіретін құрал.

16.

Үскі

Ағшты тесетін іші қуыс біз.

17.

Шапашот

Имек ағашқа сапталған, ағаш шабатын құрал.

18.

Шот

Ағаш шабатын құрал; шапашот.

Домбыраның құрылысы.

 

№

Бөліктері.

Бөлшектерінің аттары.

1.

Бас
  1. Бас.
  2. Құлақ.
  3. Шайтантиек (бас тиек).

2.

Мойын.
  1. Мойын.
  2. Мойынғақ.
  3. Перне.
  4. Сағақ.

3.

Шанақ.
  1. Ернеулік (сулық, көмкерме).
  2. Қақпақ.
  3. Қауышақ (тілше, шанақша).
  4. Серіппе (кергіш, белағаш).
  5. Тиек.
  6. Тұғыл (өкшелік).
  7. Тұғыр ( желкелік).
  8. Түйме (түйір).
  9. Түйметиек (өкшетиек, кіші тиек).

4.

Ішек.
  1. Астыңғы ішек.
  2. Үстіңгі ішек.

Саз аспаптары.

 

№

Түрлері

Атауы

1.

Үрлеп ойналатын.
  1. Бұғышақ.
  2. Керней.
  3. Қамыс сырнай.
  4. Қос сырнай.
  5. Мүйіз сырнай.
  6. Саз сырнай.
  7. Сыбызғы.
  8. Тастауық.
  9. Ұран.
  10. Үскірік.
  11. Ысқырауық.

2.

Шертіп ойналатын.
  1. Домбыра.
  2. Жетіген.
  3. Шертер.

3.

Қияқпен ойналатын.

      Қылқобыз.

4.

Ұрып ойналатын.
  1. Дабыл.
  2. Даңғыра.
  3. Дауылпаз.
  4. Дұдыға.
  5. Кешшік.
  6. Шыңдауыл.

5.

Сілкіп ойналатын.
  1. Асатаяқ.
  2. Қоңырау.
  3. Шаңқобыз.
  4. Шың.

Киіз үй атаулары.

Киіз үй атаулары.

 

№

Атауы

Түсінік

1.

Абылайша

Керегесіз, уықтан тігілген шағын киіз үй.

2.

Ақ шаңқан үй

Сүттей ақ, аппақ киіз үй.

3.

Ақтағыр

Екі қанатты, екі үзікпен жабылатын шағын киіз үй.

4.

Жаппа

Керегесіз, киізбен жабылған баспана.

5.

Жолым үй

Уыққа киіз жауып, уақытша тігілген шошақ үй.

6.

Қара құрым үй

Киізінің тозығы жеткен, ескі үй.

7.

Қара үй

Киіз үйді кейбір жерде қара үй деп атайды.

8.

Қараша үй

Қоңыр түсті, жыртық, тесік, ескі үй.

9.

Орда

Еңселі, салтанатты киіз үй.

10.

Отау

Ұлға енші беріп, бөлек шығарған киіз үй.

11.

Тоңқайма

Бірнеше уықпен ғана көтерген киіз үй.

12.

Ұраңқай

Уық тәрізді сидам ағаштардан басын түйістіріп тігілген киіз үй.

  

Киіз үйдің сүйегі.

№

Сүйегінің бөліктері

Құрамдас бөлшектерінің атауы

1.

Шаңырақ

1.Бақалақ.

2.Күлдіреуіш.

3.Қаламдық.

4.Табақ.

5.Тарам.

6.Тоғын.

2.

Уық

1.Қалам.

2.Қары.

3.Иін.

4.Уық бау.

3.

Кереге

1.Балашық.

2.Ерісі.

3.Желі.

4.Көк.

5.Қанат.

6.Сағанақ.

 

Киіз үй жиһаздары 

 

№

Атауы

Түсінік

1

Абажа

Ас,тағам салуға арналып жасалған сандықтың (кебеженің)үлкен түрі

2

Абдыра

Киім-кешек,әр түрлі бұйымдар салатын үлкен сандық..

3

Ағаш төсек

Жату үшін пайдаланатын үй жйхазы.

4

Адалбақан

Киім және т.б. үй мүліктерін ілуге арналған жиһазы.

5

Асадал

Тамақ пен ыдыс-аяқ сақтауға арналған үй жиһазы

6

Бөгіре

Кішкене қол сандық(шай жабдықтары үшін)

7

Жағылан

Былғарыдан істелген сандық.

8

Жоза

Жерге отырып,тамақ ішуге арналған аласа үстел.

9

Жүк аяқ

Жүк астына қоятын төрт аяқты бұйым.

10

Кебеже

Ас, тағам салуға арналып, ағаштан жасалған үлкен сандық.

11

Сандық

Әр-түрлі бұйым салуға арналып,ағаштан не металдан жасалатын үй жиһазы.

 

Киіз үй жабдықтары

 

№

Атауы

Түсінік

1

Аяқбау

Көшер кезде уықтардың аяқ жағын буып байлайтын жіп.

2

Бақан

Киіз үй тікенде, шаңырақ көтеруге,үзіктер мен түндіктерді көтеріп жабуға  керекті  ашалы ағаш.

3

Бас арқан

Киіз үйді желден,дауылдан сақтауүшін,туырлықты бастыра,қазыққа байлайтын арқан.

4

Басар

Қатты жел тұрғанда,киіз үйдің үстіне бастыра,қазықтарға байлайтын ұзын екі арқан.

5

Басқұр

Керегелердің бастарын тартып,үйді айналдыра байлайтын жалпақ бау.

6

Белбау

Киіз үйдің туырлығын керегеге бастыра тартатын ұзын арқан.

7

Белдеу

Туырлықты айналдыра буатын арқан.

8

Дөдеге

Сән үшін үзіктің шетіне айналдыра бастыратын өрнектелген киіз.

9

Жел арқан

Киіз үйдің жел жағына байлайтын арқан.

10

Желбау

Дауылды жел болғанда,шаңырақты тартып байлайтын бау.

11

Құр

Киіз үйдің керегелері менуықтарын және үзіктің ішкі жағын байлайтын ені 2-3 елідей, тоқып немесе есіп жасалған жалпақтау бау.

12

Тегеріш

Киіз үй керегесі, уығының сыртынан қысып,айналдыра ұстайтын әрі сәндік қызметін атқаратын жалпақ бау.

13

Туырлық

Уықтың орта тұсынан керегенің үстін жабатын киіз.

14

Түндік

Киіз үйдің шаңырағын жабатын киіз.

15

Уыққап

Көшкенде, сынбас үшін,уықтардың екі басына кигізілетін киіз.

16

Үзік

Уықтың үстіне жабылатын киіз.

Дәстүрлі қолөнер түрлері

 

  1.  

Ағаштан бұйымдар жасау.
  1.  

Жүннен бұйымдар жасау.
  1.  

Арқан-жіп есу.
  1.  

Киіз басу.
  1.  

Кілем тоқу.
  1.  

Киізден бұйымдар жасау.
  1.  

Кілем тоқу.
  1.  

Теріден бұйымдар жасау.
  1.  

Сүйектен, тұяқтан және мүйізден бұйымдар жасау.
  1.  

Металдан бұйымдар жасау.
  1.  

Зергерлік.
  1.  

Тастан, қыштан бұйымдар жасау.
  1.  

Ши тоқу.
  1.  

Ер-тұрман жасау.
  1.  

Кесте тігу.
  1.  

Киім тігу.
  1.  

Аяқ киім тігу.
  1.  

Сабын жасау.
  1.  

Бояу жасау.

 

Ағаштан жасалын бұйым түрлері

  1.  

Киіз үй сүйегі.
  1.  

Киіз үй жиһаздары.
  1.  

Ыдыс-аяқтар.
  1.  

Сазгерлік аспаптар.
  1.  

Мал шаруашылығында қолданылатын құрал-жабдықтар.
  1.  

Егіншілікке қолданылатын құрал-жабдықтар.
  1.  

Аң аулауда қолданылатын құрал-жабдықтар.
  1.  

Тұрмыста қолданылатын құрал-жабдықтар.
  1.  

Ойын жабдықтары.
  1.  

Бесік.