Илайка уәһиуһ уә құр

рабби зидни илма.

(Жаратушы ием,

білімімді көбейте көр).

Қуран-Кәрімнен

Түрік тектес халықтардың қалыптасуына негіз болған тайпалардың тәңірді танып білгеніне үш мың жылдың көлемі боп қалды деп жүр ғалымдар. Ал, өз жыл санауымыздың қазір жиырма ғасырын артқа салсақ, оның XII ғасыры түрік халықтары үшін ислам дініне байланысты екені тағы бар. Тарихи сана-сезім мен үлттық мүдденің қайта оянуы еліміз егемендік алып, ес жия бастаған бүгінгі кезеңнің рухани өміріндегі айтулы оқиға. Соған қарамай ел тарихын, оның әдебиет, мәдени даму жолдары мен тарихын қайта жазу — бүгінгі таңда аса күрделі қажеттіліктен кезек күттірмес зәрулікке жеткені ақиқат. Әркімнің өз тарихын білуі рухани кемелдіктің негізгі белгісі екені даусыз. Бір кездері тарихи көркем шығармалар көбейіп бара жатыр деп, оны әдебиетіміздің бетіне шіркеу ретінде басқан түстар да болған. Ал, шынтуайтына келгенде сол «көп» болып саналған тарихи романдар шын мөнінде ел-жүртымыздың бір сілкінбей қоймайтын тарихи санасының түлей бастауының белгісі ғана еді. Қай елдің тарихын назар салсаңыз да сол халықтардың сенім-нанымы сөз болған, діни оқиғалар қамтылған жазба жөдігерліктері сан алуан. Көбіне, бөрі де дінге, діни соғыстар, шіркеу-храмдардың айналасындағы оқиғалар, сол елдің тарихының жазылуына негіз болып келген.

Әлгінде айтқандай, еліміздің тарихы қайта жазылар түста бүкіл түрік әлемімен бірге біздің дала түріктеріне исламның енуі, оның бұдан былайғы бүкіл түрмыс, тіршілікке еткен ықпалы (өзімізді өзіміз қанша аса діншіл халық емеспіз деп айтқанымызбен) тағдырлас, тілдес, туыстас тайпаларды үлт қылып біріктірудегі ролі ескеріл-мей қалмау керек. Бүл өз алдына. Ендігі әңгіме, исламның шығысқа, оның ішінде түз түріктеріне таралуы жөнінде болмақ. Ислам діні о бастан-ақ бірлікті аңсаған. Ол белгілі бір ұлттың, тайпаның (рудың), немесе нәсілдің, немесе бүған дейін айтылып келгендей таптың, немесе билеушінің, партияның (топтың) мүддесі үшін қызмет етпейтін дін екені белгілі. Ол кім болса да, тек мүсылмандықтың жолын адал орындауды талап етеді. Адамдардың ақыл-ойын билеп, ұйымдастыру қабілеті зор екендігін ескеріп, әр кезден-ақ оны өз мақсаттарына  пайдаланып  қалу  қүралына айналдырудан ешбір патша (не билеуші) қашқан емес. Бүған дейінгі зерттеулердің өзінде де исламның әлемге таралуы жөніндегі пікірлерде өр зерттеушінің өз заманының ынта-аңсары неге ауып түрғанын қанша бүркемелегенін   аңғаруға болады. Мөселен, кейінгі советтік түстағы әдебиеттерде дінге таптық тұрғыда, саяси тұрғыда қарау басым болса, оған дейінгі өткен ғасырдағы батыс зерттеушілерінде аздап болса да Еуро-центристік іштарту (былайша айтқанда христиандыққа бүйрек бұрушылық) болмай қалған жоқ. Ал, араб, парсы зерттеушілерінің өзінде де байрығы заман сызы, сол кезеңнің үстем көзқарастары белгі беріп отыратыны аңғарылады.

Түрік дүниесінде арабтар жайлы алғашқы деректер сонау Орхон-Енесай жазбаларында көріне бастаған. Онда арабтарды «таздар», «тазкирлер» деп атаған. Ескі парсы іс қағаздарының арасында «Тазкир насабнамасы» деген жазбалар кездеседі. Бүл деректерді кезінде В.Бартольд те пайдаланған. Байырғы Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қойған жоқ, ол сонымен бірге халықтардың, түрлі елдердің бірін-бірі танып білуінің жолы болды. Керуендерге ілесіп шыққан не түрлі жиһангездер мен тыңшылар көрген білгендерін айтып, жазып отырған. Сондай елші кезбелердің ең алғашқылары өкелі-балалы Хашимдер арабтар тарапынан келген алғашқы жиһангез болатын. VIII— IX ғасырда өмір сүрген тарихшы Хишам ибн Фадланның «Пұттар туралы кітап» (китап аль-аснам) атты іргелі еңбегінде исламға дейінгі арабтар, оның ішінде Құрайштардың құдайлары ғана емес, сондай-ақ, сол кезде жаңадан жаулап алынған жерлердегі діни нанымдар туралы жазылған. Бүл жөніндегі деректер Әбу Райхан Бирунидің еңбектерінде көбірек кездеседі. Ал, Каспий (Хазар) теңізінен шығысқа қарай жатқан дала түр-ғындарының сенім-нанымдары өрине «Веда», «Авеста» кітаптарында, онан соң Көк Төңірін танып білген Заратуштра (немесе Зор Ата деп те жүр) жазбаларымен жалғасып жатыр. Бүл сөздердің төркінінен түркілік үғымдарды аңғару қиын емес. Зор, Үлкен-сенім аталығын, Үлы баба дегенді білдірсе, «Ас» сөзі о бастан адам (инсан) дегенді білдіретіні белгілі. (Мүны жазушы А.Сейдімбеков «Ата» деп жүр). Мейлі, қалай аталса да зороастра діні біздің жыл санауымыздан екі жарым мың жыл бүрын түрікке дейінгі аталардың үстаған діні екені сөзсіз.

Ал, түркі жұрты әу бастан Тәңірі Құтынан медет сұраған. Соны мадақ етіп, оның көрінісі күнді, айды, жерді, суды пір түтқан.

Далалықтар таңертең күн шығып келе жатқанда:

Мәңгілік нүры сөнбейтін, 

Еш нәрсе тең келмейтін, 

Шұғыла шашып жылжыған

Ұлы күнге бұл дұғам.

Күн қызуын төккенде,

Жер ынтыға өпкенде

Жүз мың құдірет секілді

Ғажабы бар не түрлі

Ұлы күн бақыт береді

Оған ғалам сенеді — деп қол жайып тәу ететін.

Ал енді мүнан да үлкен, мүнан да құдіретті күш, сол күн мен айдың өзін жаратушы күш бар екенін түйсікпен сезіп, оны тәңірі деп танып келген дала түріктері Алла сөзін естігенде одан өзіне бұрыннан етене таныс тылсым күші бар екенін сезінбей қалған жоқ. «Қабүснамада» айтылғандай Алланың бар екендігі зайырда, жасырында (Алла көзге көрінбейді). Оның ұлылығын көзге көрінген затқа теңеуге болмайды. Оны тану үшін әуелі өзіңді өзің танып білу керек. Өз жан жүрегіңе үңілу керек деген ол кез үшін мүлде тың, жаңа үғым еді.

Замандар өте келе діндер де ақиқатқа қарай біртіндеп жақындай бастағаны, ескі нанымның орнына кітаби дінге бет бұру орын алды. Сол байырғы діндердің бір тармағы ретінде болып дала түріктері тәңірлік сенімді ұстап қалды. Ал, мүның өзі ислам дініне өзгелерден көрі үндес, тек бірлікті ғана, Жаратқан Иенің біреу ғана екенін мойындайды. Осыдан келіп ислам қағидаларының біздің арғы бабаларымызға анау айтқандай жат көрінбегені таң қаларлық жағдай емес. Ислам діні пайғамбарымыздың өсиетіне лайық сахабалардың жанкешті соғыс қаракеттері арқылы тарағанымен, жаңа жерлерде мейлінше тамыр жайып, тез сіңіп кетуіне сол жердің өзінен де табан тірерлік моральдық, түрмыс-салттық немесе аз-кем болса да рухани үндестіктердің табылуына байланысты.

Бүл жөнінде белгілі шығыстанушы П.Грязневич былай деп жазған: «…ислам дінінің бас кітабы Құран — шығыс халықтарының рухани және қоғамдық дамуына ықпал ету ауқымы жөнінен бүкіл адамзаттық мұра болып табылады». Осы айтқандай, кез келген дін сияқты ислам діні де өзі жеткен аймақтарда үстем болып отырған моральдық, этикалық ғұрыптарға табан тіреген. Бәлкім сол табан тіреген ортаның рухани әлемінің сұранысына жуықгаған, ішкі үндестігі де алшақ болмаған шығар. Содан барып ислам дала халықтарының тек наным-сенімі, діні ғана емес, сонымен бірге сол аймақтың жеке мәдениеті, бүдан былайғы бүкіл рухани өміріне қатты ықпал ететін үлкен бетбұрыстың бастауы болып саналады. Бүдан былай кез келген шығыс халықгарының өміріндегі барлық ұқсастықтар исламнан нәр алып отыруында екендігі жокқа шығарылмайды. Қазір дүние жүзі халқының үштен бірінен астамына (бір жарым миллиардтан астам делініп жүр) мәдени негіз болған мөлдір бастаудан біздің байырғы бабаларымыз — дала түріктерінің де ерте кезде-ақ сусындағаны белгілі. Қазақты дінге онша берік емес деп қанша айтқанмен, оның жүрек түкпірінде өйтеуір бір жаратушы бар екендігіне деген нанымы, ізгі сезімі ешқашан суып көрген емес. Рас, өмір сүру, тұрмыс ыңғайына қарай алдымен малдың жағдайын ойлағаны, жиі көшіп қонғаны, ірі қалалардың аз болуы ислам қағидаларын мейлінше қатаң сақтап, қалт еткізбей орындауына оңтайлы болмаған. Ең бастысы, көп жерлерде үздіксіз болып өткендей, дін негізіндегі азамат соғысы болған емес. Елді бірлікке, ынтымаққа шақырған әрі тұрмыс дәстүріне пәлендей қиянат жасамаған, оның үстіне өз билігі, бостандығына еш нұқсан келтірмей жан дүниеңе тереңірек үңілуге, байырғы тәңіріңмен тілдесуге кітаби жол салған дін қайтсе де далалық түрік ұрпағына жаттық еткен жоқ деп айтуға негіз бар.

Батыста Пиреней тауларынан асып өткен ислам қаруы сол елдің бүрынғы ұсақ корольдіктерінен бөлек өз алдына Кордова халифатын, одан бергі Кіші Азия мен Парсы түбегіндегі елдерде ғүмыр кешудің үрдіс, салтын түгелдей дін ықпалымен араб халифатына бейімдеп кетті. Ал, дала түріктерінде мүның біреуі де болған жоқ. Табиғатында өзгенің билігін мойындамайтын Түркілер елін ел болып, азат күйінде қалуын қалады, тек Алланың иманын қабыл етіңдер деген уағызды қабыл алғандай болуының сыры да сол. Бірақ, бүл процесс өзгелерге қарағанда қазақ даласында мейлінше үзақ, мейлінше еркін, бірнеше жүз жылдарға созылған уақытты қамтыды. Исламға бірте-бірте іш тартып, бүйрек бұруы түз Түріктері үшін тарихи өте бір қиын кезеңмен түспа-түс келеді.

Бұл шақта, яғни байырғы Көк Түрік бірлестігі бұрынғы айбарынан айырылып (VII—X ғ.), әуелі Батыс жөне Шығыс Түрік болып бөлінгені, кейін бүл ұсақталу одан әрі жалғасып, баяғы Ашин қаған құрған тұтас түрік қағанаты ыдырап кеткені тарихтан аян. Түрік қағанаты (603—704) орнына Түркеш (704—746) қағанаты дүниеге келді. Қағанаттың екінші атауы құрамына кірген рулар мен ұлыстардың санына байланысты «Он оқ» деп те аталған. Арабтар қазақ даласына міне осы кезде жеткен болатын. Бүған дейін олар Мауренахрды, Тохарыстанды бағындырып, Құтайба әскерлері Түргеш қағанатының астанасы Суяб пен ірі сауда орталығы Таразды да иемденді.

Бүкіл Батыс Түрік мемлекеті әлгі айтқандай ыдырап, оңтүстік шығыста (Жетісу, Іле бойы, Тянь-Шань алабы) Түркеш хандығы құрылса, Сырдарияның төменгі сағасында, Арал жағалауында Оғыздар мемлекеті, Ертіс бойы, Сарыарқа төсінде Қимақ (қыпшақ), ал, батыста Хазар мемлекеттері пайда болды. Бұл ыдырауға көзін алмай мұқият тігіп отырған шығыстағы көрші Қытай империясы атам заманнан келе жатқан түпкі мақсаты — осы ұлан ғайыр даланы иемдену саясатынан әлі де тайған еместін. Бүл жөніне сына руна жазумен қашалған Йоллығ тегін жазуында: «бізге соншама көп алтынды, күмісті, есірткі, ішкіні және жібекті шектеусіз беретін Табғаш халқының сөздері тәтті, ал, асыл заттары жұмсақ болады, тәтті сөздерімен және сәнді асыл заттарымен қызықтырып, олар шалғайда өмір сүрген халықтарды аса күшті еліктірушілікпен өздеріне тарта білді» деп жазуы бүкіл түрік: жұртын қытай бодауына түсіп қалу қаупінен сақтандыру еді.

Сонымен исламға дейінгі түрік жұртының рухани идеалы жөнінде шығыстың керемет жанашыры, тамаша ғалым Лев Гумилев жақсы айтқан. «Осы тұсының (Тоныкөк жазуындағы … — мен қытайларға барған едім, бірақ кетіп қалдым — деген пікірді айтып отыр) төтенше маңызды болатын себебі: мұнда тек мемлекеттердің тайталас күресі ғана емес, сонымен бірге мәдениеттердің күресі, екі дүниетаным мен дүниетану мөніндегі түсініктердің күресі бар. Ұлы дала өз манифесімен қытай болмау, ол тек өзінше болу құқын мөлімдеді». (Л.Гумилев «Көне Түріктер» кітабы, 339-бет). Дала түріктерінің осындай асқақ та, еркіндік сүйгіш қасиеті сансыз мемлекеттерге бөлініп кетсе де, оның әрқайсысында сақталып, бәріне ортақ тіліндей, бәріне ортақ жеріндей, аса қымбат жан түкпірінде сақталатын бабалар аманатындай қастерлі болатын. Сондықтан да, Түркі жасақтары Араб жауынгерлерімен бірігіп, 756 жылы қытай қолына қарсы ойсырата соққы беруінің түпкі мәні де Қытайдан мүлде ірге бөлу саясаты болатын.

Қалай болғанмен, жат жерліктің аты жат жерлік! Қытайдан есе ала отырып, енді араб сахабаларының тым астамшылығына да жол бермеу керек болды. Бүл кезге дейін еш жерде анау айтқан күшті қарсылық көрмеген, оның үстіне Мұхаммед Пайғамбардың «Алла сөзін бар әлемге таратыңдар» деген өсиетін ту еткен араб әскерлерінің қарқыны да, өжеттілігі де ерекше еді. Сол тау суындай күшті екпінге алғашқы тосқауыл болған да осы түрік жасақтары болатын. Бүған дейін барлық басып алған жерлерінде, әсіресе жазуы жете дамыған парсы жерінде Құтайба қолы адам айтқысыз қатігездік жасап, қарсы келгендерді қырғынға ұшыратты. Бұл туралы Бирунидің жазбаларында егжей-тегжейлі айтылады.

Сондай бір жазбалардың ішінен әсіресе араб тарихшысы Әбу-Бәкір Мұхаммед ибн Жаффар Наршахидің болған оқиғаларды іле-шала, ізін суытпай жазған тауарихы мүны айқындай түседі: «… әр жолы Бұхара тұрғындары исламды қабылдады (Бұл хижраның 100 жылдығы тұсы болатын). Бірақ арабтар кетісімен қабылдаған діннен айнып кетіп отырды. Құтайба оларды үш рет мүсылмандыққа ендірді, сонда да болса олар одан қайтадан қол үзіп, кәпірге айналып отырды. Ақырында Құтайба төртінші рет қатты соғыспен қаланы алады. Тағы да исламды күштеп уағыздау ісін жүргізеді. Сөйтіп, түрғындардың жүрегін мұсылмандыққа иландырды. Құтайба оларды бұған барынша мәжбүр етіп келді. Сондықтан бәрі де ашықтан ашық исламды ұстаған түр танытып, ал жүрегінде пүтқа табынушы болып қала берді. Ақырында Қүтайба шешім қабылдап, Бұхара тұрғындарының өз үйлерінің жартысын арабтарға беруіне, сөйтіп арабтардың олармен аралас-құралас тұрып және олардың өмірін білуіне, сөйтіп бірте-бірте бүкіл халықты мұсылманға айналдыруға бұйырды.

Содан кейін мешіттер салынып, пұтқа табынушылардың, герберлердің (зәрәш діні) кітаптары мен пұттарын өртетіп жіберді. Олардың салт-дөстүрлерін шектеді. Шариғат бұзғандардың әрбірін аяусыз жазалап отырды». («История Бухары», авторы — М.Наршахи). Бірақ бұл саясат тегін кетпеді, кейінгі бір қақтығыста Күтайбаның басын Талиб деген жергілікті батыр шауып түсірді. Бүл 715 жыл болатын. Бүдан кейін араб әскерлеріне Мұхаммед Пайғамбардың күйеу баласы Ғазірет Ғалидің екінші әйелінен туған Мұхаммед-Ханафияның шөбересі Абд-Ар-Рахман имам басшылық етеді. Бұл кейбір жазбагерлердің деректерінде Тараз қаласына келген Ас-Садыр (әділетті) бап еді деп айтылып жүр. Ал інісі Әбдірахым бап бүкіл Жетісу жерін көктей өтіп, шығыс Түркістанға жетіп, Богра хан атанады. Бұл кісі соғыстан гөрі дін негіздерін насихаттауға көбірек көңіл бөлетін, мәмілегер адам болған деседі.

Қарамағында көптеген жақсы қаруланған, соғыс тәжірибесі мол сахабалары бола тұра, соғыс қимылдарына көп бармаған. Бәлкім, Құтайбаның қала тұрғындарына жасаған қаталдығынан секем алған далалық түріктер байырғы жауынгерлік рухына қайта мініп, шамданар деп қауіптенген де болар. Бұл кезең туралы академик В.В.Бартольд «Түркістанның мәдени өмірінің тарихы» деген мақаласында алғаш рет араб әскербасыларының жаулаушылық әрекеттен қайтып, басқа жолға, иландыру жолына көшкендігі жөнінде айтады. «Түріктерге келгенде ислам енді құранда айтылған, кәпірлер қашан жеңілгендігін мойындап, «мойынсұну» алымын төлегенге дейін қайтпай соғыса беру жөніндегі қағиданы бұзуға мәжбүр болды. Ислам түріктер шекарасына келгенде бұрынғы қарқынды шабуылын бесеңсітіп, қорғанысқа көшті. Пайғамбар айтқан еді деп, (ал, оның түріктерді білуі екіталайды) «түріктерге өздері тиіспесе тиіспеңдер» деген сөзін басшылыққа алды (Аударған өзіміз). «Турки были одним из первых народов, среди которых ислам, отказавшись от пропаганды оружием, имел успех путем убеждения» (В.В.Бартольд, соч. т. 2, стр. 244). Бірте-бірте ислам да жергілікті жердің әдет-ғұрпын қадірлеп, сақталуына жағдай жасайтын болды. Халықтардың әдет-ғұрпы, егер ол шариғат заңдарын өрескел бұзбайтын, тым қайшы келмейтін болса, дін иелері тарапынан қадірленіп, қайта ыңғайына қарай исламға қызмет ететін жағы қарастырылды. Әсіресе ел көсемдері мен жабғылары ерекше ілтифатта болды. Бүл жөнінде Әбу Райхан Бируни: «Әрбір халықтың ел арқа сүйер ақсүйектері болады және оның артынан ерген қарашысы болады. Зиялылар қауымына табиғатынан зеректік істің мән-мағынасына ендей алу қабілеті бұйырған. Олар саралап ақылға салып, әр нәрсенің мәнін ұға алады. Ал, тобыр қарашылар көзбен көріп, сезгенін ғана қанағат түтады»

деп жазған. (Бируни шығ. 1 т. Ташкент, 1957 ж.).

Міне, бұл айтқандардан ислам діні алдымен ел тұтқасын үстаған адамдардың (жабғы, шад, қаған, ру басы, тегін-білгілердің) өзара біліктілік танытатын, парасат, ақылдылық, зеректілікті салыстыратын (бәсеке десе де болар) орталығына айналды. Бұл көбіне жаңа салынған мешіттерде өтетін дін тақырыбындағы әңгімелер, сұхбат, кеңестер түрінде өтетін болған. Кімнің білімді екені, зиялырақ екені оның ислам қағидаларын қаншалықты жақсы білетіндігімен анықталатын. Содан барып, бұл көсемдер араб сахабалары-қожалармен бірге өз елін дінге кіргізу ісімен айналысқан сияқты. Бұл шын мәнінде тек дін қабылдап қою ғана емес, бұрынғы ұғымдарға мүлде ұқсамайтын жаңа дүниетанымның есігі ашылғандай жағдай еді. Өткеннен гөрі анағұрлым көкірек аясын кеңейте түсуді көздейтін ислам мәдениетінің нақты жемісі осы. Халықтың бай, бейнелі тілдік қорына жаңадан сөздер келіп қосылып, жаңа атаулар, жаңа түсінік-пайымдаулар пайда бола бастады. Тіл, дін, мәдениет бірлігі енді бөлектене бастаған халықтарды біріктіруге қызмет ете бастады.

Ислам дінін алғаш рет мемлекеттік дін деп танып, қабылдаған Қарахан мемлекетінің қағаны Қарахан (Сатүқ-Боғра, исламша аты Кемал) болды. Бұл әлгінде айтылған Әбдірахым баптың немересі Әулие Ата еді.

Дегенмен ислам діні әлі де болса қазақ халқының бойына терендеп сіңе алмай, ескі наным-сеніммен астарласып, қатарласып жүрді. Халықтың рухы, діні ислам деп айтылғанымен, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы онша өзгеріске ұшыраған жоқ. Бұл жөнінде Ш.Уөлиханов: «Діни жетекшісі — молдасыз, сауатсыз халық арасында мұсылман діні ойдағыдай тамыр жая алмады. Ислам дінінің әуезді дыбысы мен түсініксіз сөздер тізбегінің астарында шамандық салт-сана қалып қойды. Сондықтан да діни атаулардың аттары, терминдер ғана өзгерді, ал негізгі шамандық туралы түсінік баяғы қалпында қалды» (Ш.Уалиханов. Таңд. шығ., Алматы, 1985 жыл, 170 бет).

Халықтың көбі осы айтқандай көкірегі таза, бірақ діни оқуы жоқ қалпында қалып келді. Дін негізінен мектеп-медреселер арқылы таратылатыны белгілі. Ал, көшіп жүрген қазақ үшін бір жерде отырып қалу әрі тиімсіз, әрі бір есептен қорлық сияқты болатын. Отырықшы елді кедей, жатақ деп төмен санайтын көшпенділік өрлік те жоқ емес. Шарттары ауыр мұсылманшылық талаптарын бұлжытпай орындап отыру қарапайым шаруаға оңай емес еді. Жаны таза қазақ бес уақыт намазды қатыра қоймаған соң, сенім-нанымды «Құдай өзі кешірсін, өйтеуір ниетім тазаның» төңірегінде болды.

Тегінде ислам қазақ көкірегіне қарашаның қымыранындай қою жұқпағанымен, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне мол жетіп жатты. Діннің мәнділігі, дәмділігіне тұшына алмадым деп оны мансұқтап кеткен ешкім жоқ. Шариғат заңдарына толық сәйкес болмаса да, оң ниетін білдіріп, жығылып тұрып жүрді. Осы хал жайлы ұлы жазушымыз Ғабит Мүсірепов жұртшылық көзіне көп түсе бермеген, көңіл тасасында жүрген өзінің ата тегі жайындағы эссе жазбаларының бірінде былайша суреттеген. «Менің атам Кежімбай Мүсіреп баласы бес уақыт намазды қалдырмай оқып жүрген. Мен молдадан үш жыл оқығаннан кейін атамның оқитын дұғаларын тексерсем, бір дұға білмейді екен. Жығылып тұруды, бес уақыт намаздың қанша екенін біледі. Бірақ бір дұға түгіл, бір ауыз арабша сөз білмейді. Дегенмен, атам намаз оқығанда мен атамның түсіне ылғи қарайтын әдетім болды. Намаз үстінде атам керемет ажарланып кетеді. Атамның мұндай ажарланып кетуі, мұндай мейірімді, мұндай таза кескінін мен күнделікті бір көрген емеспін. Ол құдайға шын жалынып түр. Күнделікті қандай күнә жасап алғанын мойындап түр, енді кешірім сұрайды. Соған бет алғанда-ақ ол тазаланып, ажарланып кетеді».

Бұндай жағдай сол кездегі қазақтың көбіне тән десе де қателік емес. Қазақтың намазы шолақ болғанымен, сенген дініне деген ойы олақ емес. Болсам дейді, ұқсата алмайды. Қайтіп жолға қойылсын, исламды қабылдар-қабылдамасында монғолдардың жойқын шабуылы басталып кетті. Пиғылы бөтен, діні жат жүрт әйтеуір өз дінін тықпалап қинаған жоқ. Қара қазан, қара шаңырақтың амандығынан кейін жүрт ар-иманның тазалығын ғана сұрады. Жаугершілік заманда қала орнатып, мешіт салуға мұрша келді ме? Жайма-шуақ отырып бала оқытуға жағдай келді ме? Одан кейін, Қазақ өз алдына мемлекет болғанда, сыртқы жау — қалмаққа қарсы 250 жыл соғысты. Ал өз ішіндегі, өз бауырластары тарапынан (Шайбан түқымдары, Қоқандықтар) жер-суына, еркіндігіне төнген қауіп-қатер қаншама болды. Мұның бәрі соғыссыз тынған емес. Ал, одан кейінгі 300 жылғы тарих әркімге де белгілі. Ауыр езгі, бодандықта ұстағаны аз болғандай, империя миссионерлері діннен ажыратып, христиандықты халық арасына сыналап енгізу үшін қаншама зымияндық етпеді. Ашық қорқытудан бастап, казақты татарға, татарды тәжікке айдап салып, діндес елдер арасында исламның өз ішінен ши шықса екен деп қаншама әрекеттенді. Татар молдалары мен қажылардың арасына от тастап, анау исламды бұрмалайды, мынау дұрыс оқытпайды деп, жалпы исламға сенің бейімің жоқ қой, сен шамандықты тастай алмайсың деп те титыққа тиді. Империялық бұл пиғылға қазақ оқығандарының ішінен де бас шұлғып шыққандары аз болған жоқ. Қазақ дінге берік емес деген сөз содан ескен салқын екенін енді-енді ұғынғандаймыз. Дін өз алдына. Ендігі бір қауіп — қазақты тарихсыз халық деген жаланы да қоздырушылардың өз іш есебі болатын.

Бүкіл батыс Еуропада, шығыста Қытайда ел-жүрттарының тарихы шіркеулер мен ғибадатханаларда жазылатынын мақтан тұтып, бізде ондай болмағанды бетке салық етіп, ауызша шежіре-тарихқа ыңғай келсе өз көкейіндегісін енгізіп жіберуге әзір тұратыны бекерден бекер емес. Бұрын айтылып жүрген деректерге соқпай-ақ, кейінгі кезде халық тарихына барлау жасауда Қытайда тұратын зиялы азаматтарымыздың қытай деректеріне сүйеніп, көп жайттың басын ашып, сәуле түсіретін зерттеулерінің мәні зор екенін айта кетуіміз керек.

Қытайлар табиғатынан ұқыпты, еңбекқор халық, әр қадамын тізіп, есепке алып, құм санағандай ғып шыдамдылықпен жазып отырудан жалықпаған. Түптің түбінде керек болар деп, өзінің аяғы жеткен жердің бәрін әйтеуір бір замандарда өз иелігіне көшуі мүмкін деп тым ұзақты мақсат тұтып келген.

Монғолияда тұратын Ислам Қабышұлы деген ғалым бауырымыздың «Құпия шежіре» мен түркі шежірелері жайында жазған («Заман-Қазақстан» газеті, 1992 жыл, мамыр айы) мақаласындағы мынадай жолдарды оқып жағаны ұстағанымыз бар. «XIV—XVIII ғасырларда (қараңызшы, қазақ мемлекетінің өз алдына бөлініп шығып, іргесін бекіте бастаған, нығаю кезеңі емес пе?) Қытай императоры «көшпелілер» жылнамаларын жинатып алып, құртып жіберетін экспедиция шығарған. Мұнда 533 тақырыптағы 10802 түрлі кітабын (жазбаларын) өртетіп, оның орнына «Жарлықпен бекітілген түркі-монғол аймақтарының Бан Гундердің шежіресі» деген атпен 120 дәптерге жазылған тарихсымағын тықпалап таратқан. Ал, «Құпия шежіренің» неліктен құпия болатыны енді түсінікті сияқты. Өз үрім бұтағы жайлы құпия жазу жазып, оны ұқыпты сақтап, ал, түркі жұртының тарихын әлгі өздері жасаған шежіре-нұсқамен алмастырып, жария таралуына күш салуында сондай бір сұмдық гәп бар екендігі өзінен өзі түсінікті. Міне, осы жазбаларда да қазақтың мұсылмандығы терең емес деген сызат тастайды. Егер мұны шартты түрде оңшылдық көзқарас десек, қазақ халқы туралы асыра айтып, солшылдық, тіпті, әсіре солшылдық көрсеткен жазбалар да жоқ емес. Ондай пікірлер өз ішімізде, осы күндері жазылғанына таң қалмасқа шараң жоқ».

«Парасат» журналының 1991 жылғы 6 санында медицина ғылымының кандидаты Ж.Ержанов деген азаматтың «Сунаққорған» деген мақаласы жарияланды. Мұнда сунақтардың арғы тарихы, дала түріктеріне алғашқы араб миссионерлерінің келуі жайлы, олардың исламның сүнна жолын қуушылар екенін айта келіп, қазақ хандығының бөлініп шығуына ислам дінінің ықпалы зор болғанын айтады. Мұның шындыққа сай келетін-келмейтіні өз алдына бір әңгіме. Өйткені, қазақтар Шайбани-ден бөлініп шыққан мұның сыры олар кәпір де, бұлар мұсылман болғандықтан емес екенін екінің бірі біледі. Мәселе басқада. Ж.Ержанов қазақ хал-қын құрған тайпалар мен рулар исламды өзгеден бұрын қабылдады, сондықтан «… араларында діннің көбірек, тереңірек таралуына байланысты басқаларынан бөлу үшін, өз іштерінде хандыққа таласуды ажырату үшін «қаза—ақ» халыктар деп атаған. «Хақ», «әқ» дегендер ислам дінінің ұранды бір ауыз сөзіне айналып, мұсылман дініне кіргендігі үшін иманды, о дүниесі бар халықтар деп санаған. «Қаза-ақ» қысқартылып, ауызекі түрінде «қазақ» деп аталып та, жазылып та кеткен. Көне ғасырда алғаш келген араб миссионерлерінен бастап ислам дініне кірген адамдарды қазасы ақ деп, ал, рулар мен тайпаларды қазақ рулары мен тайпалары деп басқалардан өзгеше атайтын болған» деп жазды. Бұл ескі, жаңа деректерден хабары бар көзқарақты зиялы қауым түгіл, кез келген дала қазағының күлкісін келтіретін, ешқандай қисыны жоқ әңгіме екені көрініп түр. О заман да бұ заман өз атауын тұтас бір халық өлген соң қалай аталуына байланысты айта ма екен? Қазасы ақ болғандықтан қазақ халқы болды дегенге кім қосылмақ?

Көне деректерде кездесетін «хүнзақ», «қазақия» дегендерді еске алмағанның өзінде, ең болмаса Ш.Құдайбердиевтің «Түрік-қырғыз-қазақ пен хандар шежіресі» кітабындағы қара сөзбен жазған кіріспесінде де, соңына таман өлең түрінде жазғанында да:

Құралған әр рудан қазақ басы,

Анда боп, қан қосылған қарындас.

«Ел болып, өз еркімен еркін жүрген»

Деген сөз қазақтың мағанасы — деп жазған ғой.

Онан соң, «қазақ» сөзі мен «казак» сөзі мағынасы бір. Екеуі де бөлініп кеткен, еркін деген мағына беретінін әркім-ақ біледі. Сонда христиан дініндегі казактардың да қазасы ақ болғаны ма? Міне, асыра айтудың немесе дұрысырағы, білмей айтудың арты осындай қолайсыздыққа әкеп соғатынының үлгісі осы болар. Қазақтың дінді қабылдауы ұзақ процесс. Алғашқы келген Хашим елші 734 жылы түрік қағанына жолығып, Исламға кіру жайын сөз еткенде, әлгі қаған бүкіл түрік сарбаздарын салт атпен көз алдынан өткізіп, мына жауынгерлерге мен қалай шаштараз бол, қолөнерші, не майда саудагер бол деп айтпақпын? деп әскерінің асқақ кейпін мақтаныш еткендей сыңай білдіргені бартын. Міне, осы такаппар аттылылар пірәдар пенде болып сәждеге бас игенше екі арада қанша уақыт өтті! Тәкаппардың төубесі қабыл болмайтынын түсінгенше қаншалық ішкі күйзеліс кешпеді! Ал, үйреншікті тұрмыс салты ше? Арабтан келген уағызшылар қазақ даласына бір ғана келіп қойған жоқ. Олар әр ұрпақ тұсында әлденше дүркін келіп, ел аралап уағыз айтқан. Олардың бұл жүрісіне сонда дала тұрғындары айтарлықтай қарсы болмаған. Қайта сөздерін тыңдап, қадірлеп қарсы алып, құрметпен шығарып салып отырған. Ел аузында сақталып, кейін хатқа түскен сондай бір оқиға туралы Кәрім Акрами деген азаматтың 1996 жылы, «Шалқар» газетінің N5 санында «Ислам, дін, және Құран кәрім» деген мақаласы жарияланды. Онда исламның қазақ даласына, одан әрі Қытайға таралуы жайындағы алғашқы деректерден аздап мәлімет береді. «Қазақ халқы емлесі қиын, графикасы күрделі, талабы қатал ислам дінін бірден қабылдай алмады» деп жазады.

XII ғасырда Смағұл қожа бастаған 7 араб қазақ арасына жіберілгенін айтады, одан әрі қарай әлгі мақаласында олар Түркістанға келіп малшы, бағбандарды аралайды. Ел басылары оларға билердің заң-ережелерін, жол-жосындарды, ғұрып-әдетін түсіндіреді. Сендердің құранды оқығандағы әуездерің құлаққа жағымды екен. Жанды қозғайды. Қазақ билерінің заң-ережелерін қабылдап, халықтың ежелден қоректеніп келе жатқан жылқы етін, қымызын шектемеңдер, өздерің әндетіп оқып жүрген құранның мазмұнын қазақша өлеңге түсіріп айтындар. Ол қазақ арасында сонда кең таралады, бәрі тез жаттап алулары мүмкін дейді. Қазақтар сол қожалардың басына үй тігіп, бауырына тартып, ас-суын беріп, қамқорлық жасайды. Бұған риза болған Қазұлы Әбиғали деген қожа еліне қайтып барған соң «Қауым әннәс» деген кітап жазып таратады. Кітапта: «Әннәстар қауымы жаннәтты (бейіл жомарттар), пайғамбардың ақ батасын алғандар. Олар үйіне қонғандарды ыстық ықыласпен қарсы алып, мал сойып, күтіп аттандырады. Қайда барсаң да аста төк дастарханмен күтеді. Қонақтан пәтер ақы алмайды. Үйіне айлап жатсаң да қонақты қуаламайды. Олардың жерінде ұры-қары, адам алдайтындар, жалақорлар болмайды. Біреудің ақысын біреу жемейді. Олар шеттерінен ақкөңіл жандар. Олардың көсемдерінің шығарған заңдары Құранның мазмұнымен бірдей. Егер жер бетіндегі халықтардың барлығы әннәс қауымындай ақпейіл, жомарт болса, адамдардың барлығы пейішке барып, дозақ бос қалар еді» — деп жазған. Құран Кәрімді алғаш рет қазақ (көне түрік-қыпшақ) тіліне аударып өлеңмен жазған Қожа Ахмет Иассауи — дейді. Әрине бұл мақаладағы Түркістанға алғаш келген Смағүл деген адам бастаған қожалар шын мәнінде ең алғашқы келгендер емес екені белгілі. Бұл айтып отырған кезден үш жарым, төрт ғасырға жуық уақыт бұрын Ысқақ Бап бастаған пайғамбар ұрпақтары исламның жасыл туын көтеріп келгені жоғарыда сөз болды. Баптардың басшысы Арыстан бап деп айтылғанымен, олардың арғы түп атасы Ысқақ бап екенін ислам тарихы да, азаматтық қазақ тарихы да үнемі есте ұстауы керек.

Дала түріктерінің исламды қабылдауы туралы бір дерек 1992 жылы Ташкентте басылып шыққан Юнус-Хожаның «Қараханнамэ» атты кітапшасында кездеседі. Мұнда хижра жыл санауының 152 жылға дейін исламды қабылдаған біраз түрік тайпаларының аты аталады. Мүнда Қарлүқ, Барлас, Бақанас, Балталы, Қаракесек, Басмал (Арғынның бұрынғы атауы), Тоқа, Тауари, Ташқара, Қаңлы, Үйғыр, Дулу, Салор, Шу, Қайсақ, Ширбак, Алан, Албан, Алшын, Әлім, Құмық, Құман тайпалары мен руларын атап көрсетеді. Бірақ бұл зерттеуде де аталған тайпалардың пайда болуы мен атаулары жөнінде, олардың тарих сахнасына келу кезеңдері қазақ тарихшыларының пайымдауларына сөйкес келе бермейтін тұстары да бар. Асылы өзбек бауырлар кейде қазақ руларын жер аттары, мекендері арқылы түсіндіргісі келетін әдеттері бар. Мәселен, бір мысал: Ташкеннің іргесіндегі Сіргелі ауылын қазақ руының атауы деп білмей, Сыр келді деп түсіндіреді.

Исламды Шыңғыс ұрпақтарынан бірінші қабылдаған Берке хан, бұл Алтын Орда тұсында болса, Мауреннахрда Шыңғыс ұрпағынан мұсылмандықты мемлекет діні еткен Өзбек хан екені белгілі.

Қазақ хандары да өздерінің барлық жарғылары мен жасындарында дін жолын қадір тұту туралы арнайы баптар ендіріп отырған. Айтулы «Жеті жарғыда» да ислам дінін ел діні деп біліп, дін адамдарын өзге адамдардан гөрі жоғары бағалауды талап еткен. Оларға тіл тигізуге болмайды. Оларға зиян келтіргендерге құн төлер кезде өзге адамдардан гөрі ақсүйек қожалар, дін иелерін анағүрлым артық бағалап отырған. Сол сияқты мұсылмандардың басты кітабы Құранға да тіл тигізіп, ғайбаттауға қатты тиым салынған.

Құран Кәрімді түсініп оқу үшін оны жергілікті тілдерге аударуға да ден қоя бастайды. Бұл жөнінде әр автор әркелкі деректер келтіреді. Құранды алғаш парсы тіліне аударушының бірі Ал-Табари еді, ол оны парсы-тәжік тіліне 961—976 жылдары Бұхарада тәржімалады деген бір пікір болса, екінші бір тәржіма Қытайда тұратын ғалымдардың айтуынша — 1368 жылы қытай иерогливімен дүнген тілінде «Хи-тыч» деген атпен кітап болып шығыпты. Оның мәнісі — қазақша ұғымда «Ұйып тыңдау» дегенге келеді екен. Тағы бір деректер бойынша Құран Кәрім, ең алғаш X ғасырда Ануар әл-Танзил деген кісі парсы тіліне тәржімалаған деген болжам бар. Бұл аударма Бағдатта кітап болып шығып, құранның ең алғаш рет көпшілікке кең таратылуы еді. Екінші аударма түрік тіліне хижраның 712 жылы аударылып, Стамбұлда басылған деген де дерек бар. Ал үшінші рет — хижраның 1190 жылы урду тілінде, Үндістанда да жасалған сияқты. Бүл пікірді кезінде Дж.Неру де қуаттаған болатын. Осы үш аударма Құранның басқа тілдерге (ағылшын, неміс, латын) аудармасының бәріне негіз болған дейді. Ал еуропа тілдерінен ең алғашқыларының бірі болып Испанияда латын тіліне аударылып, Мадридте басылған көрінеді.

Жалпы 1980 жылға дейін Құран 60 тілде, 2668 рет аударылып басылған. Ал, қазақшаға Құранды ең алғаш Ақыт қажы Үлімжіұлы аударған. Ол кісі 1868 жылы туылып, 1940 жылы дүние салған. Онан соң 1988 жылы толық аударып, Сауд Арабиясында және Түркияда бастырған Халифа Алтай қажы. Одан кейін қазақ баспаларынан Рәтбек қажы Нысанбайұлы мен У.Қыдырханов, екінші бір нұсқасын Н.Өсерұлы мен Қ.Мақашұлы Ізтай деген азаматтар аударған. Мұның бәрі қазіргі атқарылып жатқан істер. Ал, дала түріктеріне Құранның түп мағынасы сонау ерте заманда халық ақын-жырауларының аударуымен өлең түрінде таралуының мәні зор болды. Ондай үлгілер сонау орта ғасырда, ноғайлы тұсында, одан арғы Қорқыт баба тұсында туған деседі. Қорқыт кітабында, халық ауыз әдебиетінің көптеген үлгісі мен батырлық, эпостық жырлардың бәрінде дерлік ислам негіздері қадір тұтылып, қастерленіп, ел, жұрт, тіл, мал-жан, қара орман, қара шаңырақ деген ардақты үғымдармен қатар айтылып, дін мұсылманның әрдайым аман болуын тілеген.

Қазір көптеген елдегі ғалымдардың болжам-пайымдары бойынша келер XXI ғасыр партиялардың идеялары тозып, бірыңғай діндер ғасыры, сол діндердің адам жанына ықпал ету үшін күрес ғасыры болуы мүмкін делінуде.

Сол шақтарда бұрынғы дала түріктерінің тікелей ұрпағы қазақтар да исламға баяғыша ескіліктің, кертартпалықтың жолы еді деп шошына қарамай, ғылым-білім негіздерін терең меңгере отырып, соның бәрін мүмкін еткен тәңірінің құдірет күшіне баяғы бабалар сияқты таза пейілмен көңіл бөлетін шығар деген үміт зор. Бұл сәтте Шекспирдің «Бабалардың суынған ыстық қаны-ұрпақтарда жалындап шығар тағы» деген сөзі рас сияқты.

Сөйтіп жинақтай келгенде:

1. Дала түріктеріне исламның келуі туралы біржақты пікірден арылатын кез жетті. Өйткені, ислам түрік үшін жат емес. Оның рухы астасып, ішкі үндестік тауып, тез ұғысып кеткен ортақ сенім болғаны ақиқат.

2.      Тәңірі, Көк тәңірі, Тәңір құтына сенетін түрік жұрты бір ғана Алла бар дегенді түсіністікпен қабылдады. Ал, қалған діндер адам арқылы (Будда, Мазда, Иса) өсер ететін дін де, ал ислам тікелей Алла сөзі — Құран арқылы жеткізетін жанға, рухқа
жақын екендігін сезінді.

3.         Исламды дала түріктеріне жеткізерде пайғамбарымыздың ұрпағы Абдірахман, Әбдірахым, Әбдіжалал мен Ысқақ бап сияқты көреген, пайымды, мәмілегер адамдардың дала халқының жан дүниесін, табиғи рухын түсініп, оның өз табиғатына лайық жол таңдай білуінің үлкен маңызы болды.

Сол үшін де халиф төңірегіндегілер сол баптардың бірі Ысқақ бапқа Түрік Ысқақ деген ат қойып, кұстаналауға бармақшы болған. Бірақ асылдың аты — асыл. Ол қанша уақыт көміліп жатса да, оны қалай бүркемелегісі келсе де түбі асылдығын жоймай, жарқырап шыға келеді.

Араб дін жазбаларында сиректеу айтылатын Исқақ есімі ұлтымыздың өте көнеден келе жатқан жыр дастандарында әрдайым құрметпен айтылады. Ұлы әулие пайғамбар ұрпағы деп Ысқақ бапты дала халқы рухани тазалықтың пірі тұтуы да содан.

Осы тұста түрік ақыны Фазыл Нажиптің мына өлеңі ойға оралады:

Жауһар жаққан жүзіктей боп жарқырап,

Шыға келер мені көмген топырақ.

Топырақтың ар жағында тамыр бар,

Сол тамырда өлмейтұғын өмір бар.

«Ысқақ бап» кітабынан