Қазақ дәстүрімен жан ғылымымен қарағанда бүгінгі таңда қазақ елінің жандық тектілік жағдайы 4 топқа жіктеледі. Жан қуатының өмірге 1;2;3 –ретік тұрғыда келгендер және көптеген нәсілдердің белгісімен, жанын табуға, тозақ үшін жаратылған жансыздар болып саналады. Әрине кез келген өсетін, көбейетін өсімдіктіңде жаны бар. Бұл салыстыру адамдық жоғарғы дәрежелі ақылдың рухани күшімен, иманмен байланысты зайырлық сипатын қарастырдық. Қазақтың тектілік зайырлығын; «Білекті бірді, білімді мыңды жығады» деп білген.

Ал қазіргі таңда ел билеушілердің «зайырлы елміз», яғни дінге бағынышты емеспіз дегендері күшті (жынды) әрі білімді болып жетіліп кеттік, дегенмен шындығында ібілістің ықпалын арттырумен байланысты ғана ұғым. Енді рухани тұрғыда негізінде 73 топтық жындылық сипаттың бәрі қазақ ұлтының бүгінгі өмірінен табуға болады. Жандық тұрғыдағы пенделердің жағдайын тану үшін де, біздер қазір 73 топқа жататын білімді, ілімді дінге де көзқарасы дұрыс деген қазақ ел билігінің іс басындағыларды рухани жағдайын тарқатып, жан күйін оқырмандардың өзіне аңғаруға ұсынып отырмыз.

Әрине бұл ұзақ уақыт жаттығыумен және іс жүзінде амалға айналдырып, қарсылық жамандық ақыл ошақтарындағы түнектік деректерді тазартумен, емшілік істермен айналысумен байланысты ғана қаншалықты растығын түсінуге болатын рухани жағдайлар болғанымен, қазақтың білімді қауымына түбінде бұл жүйені меңгеру арқылы ғана өзін-өзі танумен, кнәнің ықпалынан босанып, рухани еркіндіке жетеумен ғана өзгеге, қоғамдағы өз орынына лайықты болуға әділетілікті меңгеру жолына шығып, ата дәстүрін, жетелік, санылық ақылдың жүйесін толық меңгеруге болатын ескере жүрсін, деген ниетіміз барын білдіреміз.

Сонымен дін тұрғысында масһабтық ұстанымен тура жолдамыз, яғни ақиқатты меңгере алған құдайға ең жақын сүйікті құлы болудың ең жоғарғы үлгісі болып саналатын; қарилық, хафиздік қасиетті меңгере алған дін қандасымыздың рухани айнасына Раббымыздың белгісін келтірсек; Садырханов Жұманазар 1979. 27.11; Садуақас қажы мешітінің бас имамы; «Ет сүйекте сырқау бар (ет малдық қуаты тазармаған). Жамбас сүйекте тұр (қара жындық қуат ошағы). Ақан Сері ата қолдауы бар. Жүз білекті.

Қасқыр мінезді. Алға қойған мақсатқа жетпей қоймайды. Шеберлік ұсталығы бар. Бойына (өрісіне) қуат жинаған жан. Қапсырып ұстайды. От ауызды, орақ тілді. Сәнгерлігі бар. Көрегенмін деп ойлайды өзін. Табандарында сыз бар (жер ана рұқына толық жалғанбау). Дауылпаз, қорғаны бар. Асқазанда қара бар (қаралық жыланмен байланысты). Тұла бойда тіл көз байлам болып тұр. Оң жақ қолтықта шаншу бар. Тас бауырлығы бар. Көргенділігі (тәлім тәрбиесі) бар. Діл қуатты. Жаббар хақтан деп көсіледі.

Арпалысқа дес бермес. Көмекейде тыныс жолдарында иіс тұр. Қыжылы бар. (Дәретсіз пенделерге құран оқумен де байланысты). Білек таза емес. Оң қабырғада, бауырда тұр. Жолы берік жан. Асқар белестемін дегенді ұстанады (ақиқатқа жету). Бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ дейді. Ащы запыранды. Тілі бал татыған. Баста шану басым екен. Оң көзде тарту бар. Жақ қуыс сүйектерде тұр. Ауыр күрсінеді. Алқанда сырқаулық бар саусақтарында. Өктем, өжет. Кезінде атасы «дан» (салық) төлеткізер жендет болған. Тайшық батырдың қолдауы бар.

Аузының салымы бар. Білімге құштар. Әділдігі басым. Арыстан баба қолдауы бар. Аруаққа бас иген жан. Табандарында із қалдырып жүрген жан. Сол табанда өкшеде кір бар (тазармаған әйелдік жыныстық қуат). Досқа сақ екен. Гауһар тасты. Қойлыбай ата қолдауы бар. Ақ ілімді. Жүрген жері жанжал екен. Қиындықпен жүргенді жақсы көреді. Алтын табақпен ас берсеңде жемес. Көзде нұры таусылған (иман, жан қуаты әлсіз). Арқа белде тұс бар»

Сонымен бұл масһабтық дін ұстанымының жоғарғы үлгісі, деп саналғанмен, бірақ шариғаттың төрт көзі түгелдігін де толық меңгере алмағаны ақиқат түгіл, тарихаттық дәрежеге де ене алмаған екен. Олай болса; қарилық, хафиздік арқылы ғылымды, дана болмақ, деген де жалғандық қана. Сондықтан жастарды хафиз қылмақпен, құранды жаттау мен рухани өсіп жаны жетіле алмайды да. Және мұндай исламдағы керемет жоғарғы қасиетті меңгердік, дегендердің, тарихаттың пірі болып жүрген Құрбанәлі мырзадан да төмен тұрғаны белгілі болып тұр. Алайда бұл масһабтық ағайындардың ата жолында ата-баба аруақатарына жалғанып жетеленуімен, тазару, ақталудан өтумен байланысты, аз уақыттың ішінде жан ғылымына жалғануға қазіргі аққу, сұңқарларадан да қабілеті зор. Себебі шариғатты меңгерулері ұятылық қуаттары да қалыпты бұл қауымдықтарда.

Енді ел билеушілердің өздерін «зайырлы» қоғамды құрып, құдайға бағыбай ақ, мәңгілік ел құрып, оның жер бетіндегі «тәңірі» боламын дегенменде, қазақ басшыларының дін ұстаным болмаса, тағдырын меңгермей аруақтық аманаттарынан ажырап қалса, онда рухани сипаты мақұлықтыққа төмендеумен, дүние байлықпен ғана мал табарлық дәрежесі болып жоғалуға тиісті екенін де дәлдеу үшін, рухани айнасын жан күйлеріне үңіліп, діншілермен салыстыра отыра зерделеу де керек. Ел басымыздың ең жақын көмекшілері және ақсақалдық дәрежені де меңгеруге тиісті болып саналатын;

Даниал Ахметов Кенжетай ұлы. 1954. 15.06; «Әзәзіл (қара түнек күшінің ықпалында).Демікпесі бар. От басқан екен. Күзгі қайыңды. Үрейі басым. Жесір анасының қолдауы бар. Дөнен мінген атасы болған. Көңілге тоқуы әлсіз. Иіс сезгіш қасиеті бар. Жомарт. Біліммен даналығы бар. Дүниелік пайымдауға жақсы болғанмен жүрек көзі ашылмай тұр. Көкірегі ояу (жанды). Тұрар ата қолдауы бар. Жақ сүйекте белгісі бар.

Сабырлыққа келуі басым. Тегінде қасиеті, көргенділігі бар. Толық меңгере алмай, аруақтың қыспағында жүр. Жеті ата қорғауында. Асан қайғы ата қолдауы бар. Жасырғаны көп. Дұрыс шешім шығара алмай қалудан қатты қорқады. Зор көзді. Қанаттыға қақтырмай, тұмысықтыға шоқыттырмай аялап өскен жан. Қарғысы бар тағдырында, ата тектен келе жатқан. Өзегі өкірген кездері болған. Дау дамайдан сыпайлық танытып сабырмен өтеді. Шайтанға ілініп қалған.

Арқада белде (қаралық) тұр.Нар түйелі. Исі басым. Шапта, қуықта сырқаты бар. Денсаулыққа аса мән бермейді екен. Ерінбейді. Електегіш (тезден өткізу). Кәусар бұлақты атадан қалған. Табыны тозған (жерге жалғана аламу). Шырмауы бар төменде. Ақ қағазды қуатты жан, яғни таңбасы бар. Ішектерде байлам түйіндер бар. Анау мынауға ілеспейді. Екпіндеп сөйлейді. Дауылпаз ақындығы бар қанында. Шешендік өнерін ұстанады. Құрғақ белді тұмары бар екен.

Анаргүлді. Денеде суық бар. Асқазаның айнуы бар. Қан сасып таттанып тұрады. Иісі дәмге келіп тұрады екен. Ақ сүйекті. Аларынан берері көп. Сондықтанда көп құрбандық шалуы керек. Тапқан дүниесін арамнан тазартуы керек. Арыстан бабаға зиярат (өліммен жүздесу) жасасын әрдайым. Оңалатын көзде ілігі бар.» Қазақта тегін адам таз болмайды, дегенді астарлы түрде. Ел билеушілердің діннен бөлек, деген әлемдік түнек күштеріне негізделген саясаттың көпшілігі құрбаны болып, тағдырында аруақтарынан ажырап, тұқымы жоғалудың да қаупі зор.

Мәңгілік ел саясатын орындаушы болғандарымен, өздерінің ұждандарын өсіре алмағаны, жете, саналық ақылға жалғана алмай жүргендері көрініп тұрғаны хақ. Өз жанының қалай мәңгіліке жалғануын, тағдырын тазартумен, жанын өсіріп, көбейтуін білмей, бүкіл халықты мәңгілік ел қыламыз, дегенде ібілістің теріс ойын дәріптеумен байланасты екені сөзсіз. Сонымен енді, сыртай бақылағанда қазақ дәстүрінің жанашыры болған ел билеуші әкімнің рухани жағдайын байқап көрейік;

Машбек ұлы Бердібек Сапарбаев; 1953. 09. 02; «Көңілшеңдігі бар. Наз күлкі иесі. Сандығы ашылмай қалған жан. Дүние парқынан өткен жан. Қозған әулиенің қолдауында. Жерде үлесі бар жан иесі. Сөз шеберлігі бар. Досқа күлкі дұшпанға таба болған екен. Ат құйрығын үзіскен сыннан өткен. Маңдайы жарық пенде. Жұлдызы бар жан. Сарыбай ата қарамағында. Екі білекте сыр бар. Дүрбелеңде ақысы кеткен екен. Асау жүректі. Оң иықта тұр. Ақысы өтелмей келеді. Жанға жан бітірген жан.

Өткенде өші көп. Ел билікте жүріп есі кетпеген. Ақыл иесі. Ойшыл. Күз манапты қасқырдың жемтігін жеген. Өңеште тұр. Қатаң үнді қазығы қағылған жан. Досы көпті жау алмайдыға күмәнмен қарайды. Алақанда дауы бар. Төзгісізге төзген жан. Ақта тұр. Үйеңкідей жан. Баста ауыртпалығы басым (басты киімен қорғамаудан).Жанарда ақауы бар. Жамбас сүйекте қақсау бар. Шаршауы басым. Ұрада келіп тұр. Теке тірестен жеңген жан. Әупірімен жаны қалған.

Домбыра ұстаған, күйші болған атасы, анасы болған. Жар басы жастыққа тимей, ой шешеді. Жүректе күдігі басым, шымыр құлақты. Құйымшақта көз бар. Жаурында сыз бар. Кектен аттап өткен. Жан. Ала жіпті басқан күндер болған. Өтте ақау бар. Ұйқы безі шаршаған. Азу иекте шаншуы бар. Жарығы сейілген екен. Досан әулиенің қолдауы бар екен. Қырғыз манаптарының қолдауы бар. Қағыс естігенді ұнатпайды. Өте талапшыл. Қоға гүлді. Дәстүрді пір тұтады. Тозақтан арғы дүниеден хабар алған.»

Қазіргі таңдағы ел биліктің әлемнің түнек күштернің ықпалына негізделген екі жүзді сайқал саясатының орындаушысы бола тұра, есін жоғалтпай, ата дәстүрінің құндылығын сақтай білген және қандайда бір дінші ғұламалардан рухани таза, текті ел билеушілердің болғаны да, әрине қуанышты жағдай. Мұндай билік өкілдерін артында мирасы үлгісі қалатындай, ата жолында аруақтар батасымен жетеленіп, күнәдан ақталаудан, рухани тазарудан өтуді меңгертуге, мәңгілік жанын, ұжданын жетілдіріп, көке жалғап қазақ дәстүрін жаңғырту жолында қызметке жұмылдыратын да мезгілдің болары хақиқат. (жалғасы бар Қараша 2016 жыл)